Op 11 oktober 2020 publiceerde het Apostolisch Genootschap een verklaring van het bestuur. Er komen uiteenlopende reacties op. Sommige mensen zijn er heel blij mee, anderen zien het vooral als een eerste stap in de goede richting.

Ex-apostelkind Marjolein Sanders publiceerde op 10 oktober al haar ideale versie van een verklaring van het Apostolisch Genootschap. Deze kreeg veel bijval.

In een open brief aan het bestuur formuleert ze haar visie op deze stap van het genootschap. Wij mochten de tekst integraal publiceren.

Beste heer Wiegman en andere bestuursleden van het ApGen,

Een persoonlijke terugblik: de dialoog-bijeenkomst en mijn doelstelling hierin

U heeft n.a.v. alle reacties rondom de publicatie van het boek ‘Apostelkind’, besloten tot een aanpak van dialoogbijeenkomsten, waar ik als ex-apostelkind aan mee kon doen óf niet. Wat mij betreft was en is deze aanpak niet de juiste. Het is een relatiegerichte aanpak van groep tot individu én in deze aanpak staan de ervaringen en gevoelens van individuele (ex-)apostelkinderen centraal in plaats van het disfunctionele en beschadigende systeem zelf. Zo ontstaat er een schijntegenstelling tussen de nog volgende apostelkinderen en ex-apostelkinderen, deze aanpak werkt polarisatie in de hand en kan zelfs nu opnieuw een beschadigend effect hebben op huidige familiesystemen van nog volgende en ex-apostelkinderen. Bovendien was de communicatie tot dan toe vooral via uw eigen website en social media, waardoor er toch een beperkt bereik was ten aanzien van de potentiële groep ex-apostelkinderen voor wie dit proces ook belangrijk kan zijn. Toch heeft u deze aanpak doorgezet en heb ik besloten om me aan te melden voor een dialoogbijeenkomst. 

Daar heb ik dan ook afgelopen zomer aan deelgenomen met als doelstelling aan te geven dat het mij te doen is om een onafhankelijk onderzoek naar het systeem van het ApGen in de jaren ’70, ’80 en ’90. 

Om dit te illustreren heb ik u een collage laten zien die ik zo’n 10 jaar geleden heb gemaakt, omdat ik ook toen bezig was met de cultuur waarin ik geboren en opgegroeid ben. Op deze collage ben ik in het zwart-wit op de achtergrond te zien als volwassen vrouw, met een vriendelijke glimlach. Daaroverheen zijn her en der jeugdfoto’s geplakt die met elkaar worden verbonden door teksten uit mijn kringmap, die ik als acht-, negen- en tienjarige heb moeten opschrijven tijdens kring. 

Omdat de teksten vanwege mijn handschrift en de kwaliteit van de foto, niet al te best leesbaar zijn, heb ik ze hieronder in willekeurige volgorde uitgetypt: 

• Hoe word onze ziel zichtbaar? Mensen kunnen blij maken, helpen, ons laten helpen, vergeven
• Wat je zaait oogst je. Planten hebben een bepaald klimaat nodig om te groeien. Gevoelens kunnen groeien als het klimaat goed is: waar liefde is en vertrouwen
• Onze ziel heeft verzorging nodig. We hebben verzorging van onze ziel nodig om echt samen te kunnen leven. Oom Apostel is de enige die ons zielsverzorging geeft
• Zaaien in de zieleakker. Wij kunnen vruchtbare grond voor de gedachten van Oom Apostel zijn door onze volledige aandacht te geven
• De mooiste wijze om God te zien, is door onze liefde aan elkaar te geven. Zo voel je je het gelukkigst.
• We hebben een dokter nodig als we ziek zijn. We hebben Christus nodig om ons ziele-leven gezond te houden.
• Virussen komen ongemerkt ons lichaam binnen. Akelige of angstige gedachten komen ongemerkt ons denken binnen. Oom Apostel geneest daarvan, en dan worden we weer blij.
• Bang zijn we allemaal wel eens. Samen kunnen we veel angsten overwinnen. Door de liefde van oom Apostel hoeven we niet bang te zijn voor elkaar. We kunnen elkaar door vertrouwen.
• Gezond: dokter, bewegen, schone lucht, zuiver water. Is belangrijk voor een gezond leven. Ben je boos of jaloers dan denk je ongezond. Ben je blij en dankbaar, dan denk je gezond.
• Je woord houden!!!! Door trouw te zijn aan je woord, word je een betrouwbaar mens
• We mochten 5 mei 1985 onze geliefde Apostel ontmoeten. Het was een dag om nooit te vergeten. Belevenis Liefde en Barmhartigheid. Van Vreugde en Ontroering!
• Onze Apostel laat ons zien dat we in de ander onze aanvulling vinden. Dan zijn we ook niet meer bang onszelf te geven.
• Als je verbitterd bent, kun je niet meer dienen. Oom Apostel maakt ons denken gezond. Dan worden we weer blij en kunnen we dienen.
• Leren zien zoals de Apostel ziet, geeft ons levensvreugde, waardoor levensangst verdwijnt.
• Vrij om te: kiezen, ontdekken, helpen, denken, liefhebben. Om te kiezen moet je vrij zijn. Oom Apostel maakt ons vrij van onze egoïstische gedachten. Zo worden we zelf ook gelukkig.

Ik heb verteld dat met name de uitdrukkelijke programmering van het moeten zijn van een goed en dienstbaar mens én het nodig hebben van iemand of iets buiten jezelf om op een goede manier in het leven te kunnen staan, zeker sporen hebben nagelaten. En ook dat ik die persoonlijke reis en dat persoonlijke onderzoek, ik zelf heb opgepakt. Dat ik daar het ApGen niet bij nodig heb. In die zin waren en zijn excuses en erkenning niet a priori waar ik naar op zoek ben.  Ik heb benadrukt dat voor mij belangrijk is dat er door een onafhankelijke derde partij onderzoek wordt gedaan naar de kernelementen van het systeem waarin ik opgroeide: de absolute apostelrol, de inrichting van de geestelijke en jeugdverzorging én naar de weekbrieven/hartensuitingen. Juist wanneer deskundigen uit ‘de buitenwereld’ uitspraken doen over dit systeem en over waar en hoe het disfunctioneel is geweest, kunnen alle apostelkinderen (nog volgende + ex-apostelkinderen) én het Apostolisch Genootschap vanuit die nieuwe werkelijkheid verder. Naar aanleiding van mijn verhaal werd de vraag gesteld of ik het niet bezwaarlijk zou vinden als het ApGen een dergelijk onderzoek zou initiëren en financieren in verband met de gewenste onafhankelijkheid. Hierop heb ik gereageerd dat dat wat mij betreft niet het geval is. Elk onderzoek heeft een opdrachtgever en de onafhankelijkheid van een onderzoek wordt bepaald door de onderzoeker, de onderzoeksopzet en maatregelen die al dan niet getroffen worden om die onafhankelijkheid zo goed mogelijk te waarborgen.

Het vervolg: de interne en externe communicatie n.a.v. de dialoog-bijeenkomsten door het ApGen

Zodra ik vernam dat de officiële verklaring van het ApGen naar buiten gebracht zou worden, heb ik geprobeerd mij te verplaatsen in uw schoenen en me gebogen over de vraag met wat voor een verklaring ik als ex-apostelkind én deelnemer aan een dialoogbijeenkomst tevreden zou zijn. Wat voor een soort verklaring zou recht kunnen doen aan zowel ex-apostelkinderen als aan de nog volgende apostelkinderen? Dit was erg leerzaam, want het vroeg me om uit mijn eigen bubbel en verhaal te stappen en óók naar de ontwikkelingen rondom de verschijning van het boek Apostelkind te kijken als ware ik een nog volgend lid. Ik werd hierdoor genoodzaakt om compassie te beoefenen. Vanuit diezelfde oefening wil ik graag reageren op de diverse communicatie die u naar buiten heeft gebracht. Dit betreft:

1. Een aankondiging van de officiële verklaring door een e-mail aan de deelnemers van de dialoogbijeenkomsten en een videoboodschap aan de nog volgende leden.
2. De officiële verklaring (op website, persbericht, verstuurd aan leden)

1. De aankondiging van de officiële verklaring (e-mail deelnemers dialoog-bijeenkomsten, externe communicatie + videoboodschap aan nog volgende leden

Als eerste was daar op zaterdag 10 oktober een email aan mij als deelnemer van één van de dialoogbijeenkomsten. Een concrete, open e-mail, die me positief verraste. Het doel van deze e-mail was om mij tijdig te informeren over de officiële verklaring die het ApGen de volgende dag naar buiten zou brengen. Dat deed me goed. De e-mail bevatte samenvattend de volgende inhoud: 

• Er is tijd nodig geweest om goed te kunnen doorvoelen wat er werkelijk speelt:  een verborgen en onverwerkt verleden, dat gekend en erkend moet worden. Een verleden dat eerder niet of onvoldoende is opgemerkt en ook in bepaalde situaties is genegeerd.
• Het besef dat zoveel mensen pijnlijke herinneringen of in een aantal situaties ook sporen van dit verleden met zich meedragen, is confronterend en maakt het bestuur bescheiden. Uitspraken als ‘nu is alles anders’ of ‘ik heb dat anders ervaren’, zijn ongepast gebleken. Daarmee wordt geen recht gedaan aan wat is gedeeld. 
• Het bestuur komt met een verklaring waarin ze voluit erkent dat er een normerende en uniformerende cultuur was die voor een deel van de (jeugd)leden belemmerend is geweest in de persoonlijke ontwikkeling en autonomie. En dat dit gepaard ging met een grote groepsdruk en waardoor uitsluiting en soms publiekelijke terechtwijzing aan de orde was. Het bestuur zal haar spijt uitspreken dat dit kon gebeuren en dat we, waar we dit opmerkten, niet de moed hebben gehad om het tij te keren. Dat er mensen niet mochten spreken en ook dat ingrijpen in het persoonlijke leven plaatsvond. 
• Het bestuur geeft haar erkenning, spijt en excuses vorm door mij de vraag te stellen wat ik nodig heb om mijn apostolische verleden een plek te geven. Hiervoor wordt een onafhankelijk en extern meldpunt geopend dat naar verwachting uiterlijk begin december geïnstalleerd is.
• En het genootschap verklaart zich van harte bereid om mee te werken aan een onafhankelijk onderzoek dat aan dit onderwerp gerelateerd is

Deze mail raakte me, stemde me positief en riep vragen op. De volgende dag zou om 11:00 de officiële verklaring openbaar worden gemaakt. Ik keek ernaar uit. En aangezien ik inmiddels alweer 27 jaar in één wereld leef, ging ik ervan uit dat de aankondiging en boodschap uit deze mail, óók de inhoud en toon van de boodschap van de andere communicatie zou zijn. Dat pakte toch anders uit, bleek na beluistering van de videoboodschap met de aankondiging van de officiële verklaring.

Om de officiële verklaring aan te kondigen bij uw actieve leden, heeft u een videoboodschap opgenomen. Deze is voor intern gebruik, maar heeft hetzelfde doel als de e-mail aan de deelnemers van de dialoogbijeenkomsten: het aankondigen van de verklaring. Toch verschillen beide aankondigingen aanzienlijk. Het grootste verschil zit ‘m in de taal en toon, maar zeker ook in de inhoud en nadruk. Er ontstaat een ander beeld bij de lezer/luisteraar. Ik heb hieronder de videoboodschap van uw bestuursvoorzitter met de aankondiging van de officiële verklaring, uitgetypt:

Lieve zusters, broeders en jonge mensen, 

Door de jaren heen is ons genootschap steeds in ontwikkeling geweest. Velen van u hebben hiervan deel uitgemaakt en daar voluit en van harte aan bijgedragen. De beleving van die geschiedenis is echter heel verschillend geweest. Zoals ik al schreef in de weekbrief van 4 oktober heb ik in de achterliggende maanden veel gesprekken gevoerd en geluisterd naar mensen die hun ervaring met mij wilden delen na het lezen van het boek Apostelkind van Renske Doorenspleet. Voormalig leden en ook leden. Naar aanleiding van de inzichten hiervan legt het bestuur een verklaring af. Deze maken we vanochtend bekend via onze website en sturen we u toe. 

Dit is een belangrijke en noodzakelijke stap. Degenen die we hebben gesproken hebben ons veel toevertrouwd. Het heeft me diep geraakt. Ze namen de moeite om hun ervaringen te delen over de sporen die hun apostolisch verleden op hen heeft achtergelaten. De meesten waren boos, verdrietig of teleurgesteld.Een veel gehoorde reactie is dat op het moment dat op het moment dat ze het genootschap verlieten, ze het gevoel kregen dat zij als enige het niet goed zagen en daarmee niet deugden. Na het lezen van het boek kregen ze het bevrijdende gevoel niet de enige te zijn geweest met hun ervaring. Sommigen kregen adviezen, ongetwijfeld goed bedoeld, die sterk negatief uitpakten in hun leven. Het maakt dat het bestuur de behoefte voelt om spijt te betuigen over dat wat niet goed was. Wanneer we spreken over compassie als basiswaarde dan vraagt het oprecht met de ander mee te voelen en te willen begrijpen. Proberen in de pijn van de ander te gaan staan. Dit is echt nodig. Hiermee zetten we samen een proces in gang van herstel, van vertrouwen, heling en verzoening. Dit zal ook voor u ook emoties oproepen die weer een bedding moeten krijgen. Voor de komende tijd: blijf met elkaar in gesprek. Zowel binnen als buiten het genootschap. En luister echt naar elkaar. Zo kunnen we met elkaar verbindende stappen zetten, inclusief de volledige bagage van ons verleden. We hebben er wel blijvend werk aan. Denkend aan u en aan ons ideaal om in liefde te werken aan menswaardigheid, heb ik er het volste vertrouwen in.

Videoboodschap bestuursvoorzitter Apostolisch Genootschap, 11-10-2020 (https://www.apgen.nl/over-ons/reflectie-op-verleden/verklaring-van-het-bestuur/)

Ten eerste wordt in deze videoboodschap opnieuw de nadruk gelegd op de gedeelde emoties en ervaringen van de aan de dialoogbijeenkomsten deelnemende (ex-)apostelkinderen en hoezeer deze de heer Wiegman hebben geraakt. Dit terwijl in uw e-mail aan de deelnemers meer(de beschadigende effecten van)  het gedrag en de dynamiek binnen uw genootschap van die tijd centraal staan. Dat vind ik echt een probleem. U heeft, hoe pijnlijk ook, aan uw nog actieve achterban net zo duidelijk te benoemen waar de schoen heeft gewrongen in het systeem van die tijd als u in uw email aan mij heeft gedaan.

Mijn volgende kritiekpunt sluit hier op aan. U benoemt in de email aan de deelnemers van de dialoogbijeenkomsten veel meer zaken concreet, daar waar deze in de videoboodschap slechts abstract en vagelijk omschreven worden. Een voorbeeld is ook een bespiegeling op bepaalde eerder gedane uitlatingen: ‘Uitspraken als ‘nu is alles anders’ of ‘ik heb dat anders ervaren’, zijn ongepast gebleken’ , zo staat in de email. In de videoboodschap komt dit niet aan bod, terwijl er juist op social media en binnen families precies op die manier wordt gereageerd op (ex-)apostelkinderen die zich herkennen in het boek ‘Apostelkind’. 

Ten tweede refereert u in uw videoboodschap aan de basiswaarde van compassie.  Maar wat bedoelt men binnen het ApGen eigenlijk daarmee, met compassie? Er zijn in de loop van de ethische, filosofische, religieuze, sociologische geschiedenis van de mens vele definities geweest van dit begrip (zie voor een beknopte opsomming: https://www.ensie.nl/lexicon-van-de-ethiek/compassie). De opmerking: in de ander zijn pijn te gaan staan, triggert mij wel. Dat hoeft namelijk niet voor mij.  Sterker nog, precies díe houding, is voor mij een herhaling van waar ik in mijn kindertijd en jeugd ook een naar gevoel van kreeg: “ik moet blijkbaar geholpen worden, ik heb blijkbaar iets nodig, zodat ik me beter ga voelen”, zonder dat dit in afstemming was met mij. In die zin vind ik de door Wiegman eerder gebruikte 2%-metafoor best treffend. Ik was een kind, ik was niet ziek, ik had geen medicijn nodig en heb het toch gekregen, maar op mij had het niet de uitwerking als op de andere 98%. En ik ben er zeker niet beter van geworden. Ik was een kind, goed zoals ik was en er was geen enkele reden om een beter kind of mens te ‘moeten’ worden. Wat mij betreft gaat het hier om een disfunctionele en beschadigende invulling van compassie. Op de hierboven aangehaalde site staat de disfunctionele kant van compassie mooi beschreven:

In het merendeel van de hedendaagse ethiek, en ook in ons alledaagse zelfverstaan, geldt compassie als iets dat afbreuk doet aan onze waardigheid; als iets kleinerends, zowel voor degene die het heeft als voor degene die het betreft. ‘Ik wil geen medelijden’, zegt een slachtoffer tegenwoordig, ‘ik wil mijn recht, ik wil erkenning!”. Compassie lijkt niet goed te rijmen met de in het tegenwoordige mens- en zelfbeeld belangrijke waarden als autonomie en zelfrespect

https://www.ensie.nl/lexicon-van-de-ethiek/compassie

Precies de autonomie en het zelfrespect zijn onder druk komen te staan bij een grote groep mensen die is opgegroeid binnen het  Apostolisch Genootschap van de jaren ’70. ’80 en ’90. Misschien is er nu  dus wel iets anders nodig dan compassie? Wat mij betreft wel, namelijk: openheid, onderzoek en verantwoording.  

Het verschil tussen de e-mail aan deelnemers van de dialoogbijeenkomsten én de videoboodschap voor de actieve leden met beide de aankondiging van de officiële verklaring roept bij mij op dat het Apostolisch Genootschap nog steeds tussen twee werelden pendelt. Ik vraag me af waarom u als bestuur er niet gewoon voor heeft gekozen om de e-mail aan de deelnemers van de dialoogbijeenkomsten, ook te gebruiken als basis voor uw interne communicatie, in de videoboodschap. Juist om díe tweedeling te doorbreken. Iedereen die is opgegroeid binnen het genootschap in de periode ’70-’90 is immers een apostelkind. We hebben allemaal te maken gehad met het disfunctionele systeem en wel of niet beschadigd raken in een disfunctioneel systeem: het is beide geen verdienste.

Genoeg bespiegelt over de aankondigingen van uw officiële verklaring, over tot de verklaring zelf. U noemt deze in uw videoboodschap ‘een belangrijke en noodzakelijke stap’ en daar ben ik het helemaal mee eens. 

2. Officiële verklaring bestuur ApGen (interne en externe communicatie)

Deze verklaring is een grote en positieve stap die het ApGen maakt. Zeker het breed verspreiden ervan in de media, juich ik toe. Zo zullen meer apostelkinderen, voor wie dit ook een belangrijk proces kan zijn, bereikt kunnen worden. 

Aangezien ik al voor het verschijnen van uw verklaring mijn eigen ‘ideale’ versie had opgesteld, heb ik uw officiële verklaring naast die van mezelf gelegd en… Op het eerste gezicht komen ze voor een groot deel redelijk overeen. Zo geeft u feitelijk de aanleiding weer van de dialoogbijeenkomsten, u benoemt expliciet dat in ‘Apostelkind’ een onbelicht en niet verwerkt deel van uw geschiedenis wordt beschreven, en spreekt u uit een zo volledig mogelijk beeld van uw geschiedenis te willen vormen. Wat ik ook positief vind is de expliciete beschrijving van de zaken waar u uw excuses voor maakt, zoals de verregaande inmenging in mensen hun persoonlijke leven, het feit dat normen belangrijker waren dan waarden en dat een deel van de jeugd te weinig ruimte heeft ervaren om hun eigenheid en autonomie te ontwikkelen. 

Maar bij het nauwkeurig doorlezen, ontdekte ik ook zaken die vragen oproepen of waar ik moeite mee heb. Ik zal ze hieronder puntsgewijs beschrijven:

1. Zo legt u in uw verklaring de nadruk op de disfunctionele cultuur van die tijd. Maar de aspecten van de disfunctionele organisatiestructuur worden niet echt expliciet benoemd. U heeft het nergens over de centrale en absolute apostelrol, vervuld door de Slok sr. & Slok jr. en ook de andere elementen waaruit het systeem van het ApGen is opgebouwd, zoals de weekbrieven/hartensuitingen , de jeugdverzorging of de inrichting van de geestelijke verzorging, blijven buiten schot. 

Onterecht en kwalijk in mijn ogen. Wat maakt dat u het maar blijft hebben over de ervaringen van oud-leden en niet de disfunctionele en beschadigende onderdelen van uw systeem verder uitlicht? Hoe kan u lering trekken uit het verleden als u niet uw eigen systeem kritisch tegen het licht laat houden? Hebben de dialooggesprekken niet bij u vragen opgeroepen in de trant van: Hoe heeft dit kunnen gebeuren? Wat in onze organisatiestructuur, cultuur en aanpak in die tijd heeft het mogelijk gemaakt dat dit heeft kunnen gebeuren? Daar moeten we meer van te weten komen!U schrijft ook: :”Daarom bieden we onze oprechte excuses aan, aan iedereen die miskenning,beknelling en emotionele pijn ervaren heeft door de destijds heersende organisatiecultuur en/of daaruit voortvloeiend handelen van geestelijk verzorgers binnen het Apostolisch Genootschap.”.  Vanuit de door u gehanteerde invulling van compassie was het in mijn ogen passender geweest om te spreken van miskenning, beknelling en emotionele pijn is aangedaan. Het genootschap heeft in deze kwestie een actieve rol en bij het nemen van verantwoordelijkheid, past het om deze ook als zodanig te formuleren.

2. Er is niets te lezen in uw verklaring over hoe het genootschap denkt om te gaan met de mogelijke (juridische) misstanden die aan het licht zijn gekomen (situaties van misbruik: machtsmisbruik, emotioneel misbruik, seksueel misbruik). Sterker nog, in de pers wordt genoemd dat van deze laatste vorm van misbruik geen sprake zou zijn. Dat is niet conform de werkelijkheid. Het lijkt aannemelijk dat er geen sprake is van seksueel misbruik op systemische of grote schaal door bijvoorbeeld geestelijk verzorgers, maar er zijn wel degelijk situaties van seksueel misbruik geweest waarop niet professioneel, niet integer en niet juist is gehandeld. Roepen deze cases niet op dat er meer onderzoek naar gedaan moet worden i.p.v. enkel het maken van excuses?

3. In uw verklaring is geen oproep aan actieve leden terug te vinden, terwijl juist ook binnen die groep mensen een stilzwijgende of een verwijtende of afwijzende houding aannemen, ook binnen families. Een gemiste kans. Opvallend ook, want in de mail aan de deelnemers van de dialoogbijeenkomsten wordt wel expliciet aandacht besteed aan de houding van actieve leden: “Het besef dat zoveel mensen pijnlijke herinneringen of in een aantal situaties ook sporen van dit verleden met zich meedragen, is confronterend en maakt ons bescheiden. Uitspraken als ‘nu is alles anders’ of ‘ik heb dat anders ervaren’, zijn ongepast gebleken.” Dit lijkt me goed om net zo concreet aan uw achterban te communiceren.

4. Een onafhankelijk en extern meldpunt, is op zich natuurlijk een prima plan. Juist nu er ook meer bekendheid is en de groep apostelkinderen groter zal worden. Maar het blijft onduidelijk hoe dit wordt georganiseerd, wie erbij betrokken zijn. Bovendien ligt wederom de nadruk op de individuele ervaringen en noden van ex-leden i.p.v. op het onderzoeken van het systeem. Het lijkt me bovendien heel goed om (ex-)apostelkinderen te betrekken bij de inrichting van dit meldpunt en het meldpunt aan te kondigen met landelijke reclamespotjes en in andere media.

5. Maar mijn verontwaardiging zit ‘m met name in het laatste punt: Het genootschap is graag en van harte bereid mee te werken aan een aan dit onderwerp gerelateerd onafhankelijk onderzoek.

Ik hoop dat ik het mis heb, maar begrijp ik het nu goed dat het Apostolisch Genootschap, waar decennia lang gezinnen 10% van hun inkomen hebben mogen inleveren, wel wil mééwerken aan een onderzoek, maar dit niet zal initiëren of financieren.  Klopt dat? 

Wat ik hieraan ook apart vind, is dat u in het geval van deze interventie, de aanpak van groep tot individu wel wilt loslaten (onder het mom van de onafhankelijkheid niet te willen beïnvloeden). 

Zoals uit mijn inleiding al is gebleken, was dit nou juist voor mij het belangrijkst: het formeren van een onafhankelijke commissie van externe deskundigen, samengesteld in samenspraak met (ex-)apostelkinderen, die zich zal buigen over de richtlijnen voor de jeugdverzorging, weekbrieven/hartensuitingen, liedteksten en kerstspelen en al het andere (beeld)archief materiaal om het systeem uit de jaren ’70-’90 te duiden en hier uitspraken over te doen. 

Voor mij zijn uw gedane excuses en de geformuleerde erkenning een positieve en mooie eerste stap, maar echt herstel kan wat mij betreft pas plaatsvinden als u ook verantwoording neemt door uw systeem te laten onderzoeken door een onafhankelijke derde partij. 

Met vriendelijke groet,

Marjolein Sanders